Môi trường sẽ là gì sau tình trạng kêu gọi “chống nhựa”

Từ đầu tháng 8/2019, các cơ quan nhà nước đã chính thức “khai tử” các mặt hàng nhựa dùng một lần như chai nước, hộp thức ăn, túi đựng trong khuôn khổ sinh hoạt từng đơn vị chính quyền, bằng các quyết định hành chính.

Đây là đòn chính quy đánh vào sản phẩm nhựa để tăng viện chủ lực cho mặt trận “du kích chiến” nhân dân đang phát động của toàn xã hội với phong trào rầm rộ từ đầu năm 2019 “Nói KHÔNG với Túi Nylon”, cá biệt có nơi còn cơ bắp toàn thân hơn với khẩu hiệu “Say NO to Plastic”, vô hình chung đã hô hào tẩy chay sản phẩm Nhựa các loại –bị định danh như tội đồ của môi trường… Vì sao?

CON NGƯỜI GÂY NÊN THẢM ÁN RÁC THẢI NHỰA RA MÔI TRƯỜNG

Thay vì “Say NO to Plastic Waste” (Nói KHÔNG với Chất thải Nhựa), khẩu hiệu quá cực đoan “Say NO to Plastic” (Nói KHÔNG với Nhựa), thậm chí có trang mạng mang tinh thần công tố như “Loài Plastic” để luận tội đơn phương ngành Nhựa… Điều này đã tạo khái niệm ít nhiều lầm lạc trong cộng đồng, làm người ta ác cảm với Nhựa, định hình thành kiến “nhìn đâu cũng thấy hung thủ nhựa” làm ô nhiễm cuộc sống mà chính người ta đưa nó hiện diện khắp nơi.

Quả nhiên, khi “nhìn đâu cũng thấy Nhựa” ở 1 góc nhìn khác tích cực hơn, đã thấy và thừa nhận rằng sản phẩm Nhựa, vượt trên tất cả, đã quá quen thuộc và là tiện ích đi vào mọi ngóc ngách của cuộc sống với những ưu điểm nổi trội không thể chối cãi. Trong thời gian qua, các sản phẩm Nhựa đã thiết thực phục vụ cho mọi lĩnh vực sản xuất, kinh tế mọi ngành nghề và sinh hoạt tiêu dùng của mọi người từ thứ cao cấp nhất như tiền polimer, phụ liệu hàng không – hàng hải, sản phẩm tin học – viễn thông… cho đến những thứ bình dân nhất như bàn ghế, chai nước, túi đựng.

Đại khái mọi nơi cũng đều thấy Nhựa! Chính vì thế mà oái ăm ở chỗ “đầu ra” của cuộc sống tiêu dùng, đâu đâu cũng thấy Rác thải Nhựa trong mắt mọi người như một hệ lụy nghịch lý của phát triển. Rõ ràng tên tội đồ Nhựa ai cũng hè nhau hài tội nhưng cũng từng đều đã và đang sử dụng thoải mái mà chưa hề nghĩ là nó “gian ác” như vậy cho đến khi được biết là rác từ nó đang thành mối ô nhiễm to lớn về môi trường.

Thực chất là chúng ta đang lên án một tội ác môi trường do chính chúng ta gây ra khi xử sự vô ý thức với một sản phẩm tiện ích cho chúng ta nhưng do bất lực trong kiểm soát và xử lý, chúng ta lại đổ thừa cho nó! Và rồi cứ theo tâm thức quen thuộc “không quản lý được thì cấm”, người ta đã dễ dàng cấm hay hạn chế làm ra nó!

Bản chất của vấn đề này là ta đang phát động cho xã hội CHỐNG cái gì? Khó có thể tưởng tượng là ta phải chống lại một sản phẩm tiện ích quá mức cấp thiết phổ biến, không dễ gì thay thế trong mọi lúc, mọi nơi, mọi ngành, mọi nghề và đã quá quen thuộc như một nhu cầu tiêu dùng tự nhiên khi cần. Cốt lõi theo quan điểm về pháp lý, xã hội hay đạo đức, tội lỗi là thuộc phạm trù HÀNH VI chứ không thuộc về BẢN CHẤT – cũng như chúng ta phải ứng xử với con của thủ phạm không bao giờ được phép đối xử như đứa tội phạm. Vấn đề ờ đây là, không thể coi một loại hàng ưu việt đại chúng là thủ phạm của một vấn nạn xã hội được.

Tức là, chúng ta phải hiểu việc ô nhiễm môi trường do rác thải nhựa hoàn toàn do hành vi xả thải của người sử dụng chứ không phải do sản phẩm nhựa. Y như vậy, tai nạn bị chai đập bể đầu hay dao chém trọng thương không phải thủ phạm là cái chai đựng nước, chứa rượu hay con dao làm bếp, chặt cây, mà chính là hành vi bật cập của người sử dụng nó. Nhựa không phải là thủ phạm mà chính là chúng ta, và Nhựa là “hung khí” cho ta gây án môi trường.

THAY SẢN PHẨM NHỰA TIÊU DÙNG BẰNG SẢN PHẨM NÀO HỢP LÝ?

Vậy khi ta chống, ta tẩy chay, ta chế áp Nhựa thì ta sẽ dùng thứ nào thay thế cho nó? – Túi “nhựa tự hủy” thân thiện môi trường hay Bao bì nhựa dùng nhiều lần hoặc Sản phẩm bao bì thay thế có nguồn gốc hữu cơ, hay có thể triệt để hơn cả là loại sản phẩm bao bì với chất liệu khác hoàn toàn như thủy tinh, gỗ giấy, sành sứ, kim loại?

Trong thực tế, đã từng có những ứng dụng như vậy để nhằm loại bao bì nhựa ra khỏi vai trò chức năng lâu nay của nó! Hậu quả có được từ thực tiễn sử dụng đã nói lên được gì trong sứ mạng thay thế? Và liệu nó có thể thay thế hiệu quả cho những sản phẩm bao bì Nhựa quá tiện lợi và giá rẻ kia chưa?

Muôn ngàn thí dụ, minh họa, dẫn chứng đều cho thấy đây quả là chuyện không hề dễ dàng và thậm chí với yêu cầu đồng bộ trong công nghệ, kỹ thuật hiện đại, việc thay thế bằng chủng loại khác phi plastic là bất khả thi. Khảo sát từ thực tế, ở chiều hướng thay thế bằng những sản phẩm cùng công năng để loại bỏ Nhựa, ta đã thấy những kết quả tạm gọi là thực tế như sau:

– Trong thay thế bằng túi nhựa tự hủy ở môi trường thải: Người ta đã thấy “hiệu quả” của nó là sau vài tuần, vài tháng vứt bỏ, những chiếc túi này mủn ra và tự vùi xuống ngay chân nó. Hóa ra nó không bị “phân hủy” mà đang “phân rã” dưới tác động bức xạ UV của mặt trời, gió, nước, đất, ấm độ không khí…Túi nhựa tự hủy đó tan rã kết cấu ra thành những vi hạt nhựa xâm nhập vào đất, nước rồi đi vào chuỗi thức ăn làm khả năng nhiễm độc cơ thể của “động vật” đứng cuối chuỗi thức ăn là con người càng kinh khủng hơn.

Thấy nó “dường như không gây ô nhiễm” theo trực quan nhưng chính ra nó còn nguy hại hơn cái ô nhiễm mà người ta có thể thấy được mà xử lý. Sản phẩm nhựa “thân thiện môi trường” nửa vời này làm khó kiểm soát hơn cái ô nhiễm thực sự cho môi sinh và sức khỏe con người.

– Trong thay thế bằng bao bì nhựa dùng nhiều lần: Người ta đã thấy những túi nhựa PVC, PP, PEHD với độ dày đáng kể thay thế những chiếc túi PELD, màng PVC mỏng lét dùng vài lần cũng bị bong tróc, rách nát quẳng ra đầy đường, có khi chứa những thứ trời ơi đất hỡi làm chùn chân người thu gom, còn những chiếc hộp đựng thức ăn, thùng đá nhựa PS vỡ vụn lổn ngổn trên phố trong cơn mưa hay lênh đênh từng cụm trên sông biển như những con thuyền không bến.

Sản phẩm nhựa “thân thiện môi trường dùng nhiều lần” này làm ô nhiễm môi trường kiểu xấu xí bôi bác ở góc độ cảnh quan, làm ách tắc đường xá, sông ngòi, cống rãnh, biển cả ở góc độ tác hại.

– Trong thay thế bằng bao bì có nguồn gốc hữu cơ, thiên nhiên: Các nhà khoa học thấy rằng để chế tạo các sản phẩm bao bì có khả năng phân hủy sinh học compostable 100%, người ta phải canh tác, tức là phải phá bỏ thảm thực vật tự nhiên và hệ sinh thái liên quan tới nó, sử dụng nhiều loại phân hóa học, thuốc trừ sâu v.v. và tất cả các hoạt động như vậy đều dẫn tới thoái hóa đất, ô nhiễm môi trường chưa kể giá thành chiếc túi sẽ không hề rẻ.

Đã có các nghiên cứu cho thấy việc sử dụng bao bì được sản xuất với nguyên liệu là các chất hữu cơ dễ phân hủy sẽ làm giảm chất lượng thực phẩm và có thể tăng nguy cơ nhiễm bệnh cho người sử dụng và riêng việc sản xuất túi giấy hoặc túi bằng vải bông thậm chí còn tốn nhiều nước và năng lượng hơn rất nhiều so với túi nhựa.

Kiểu thay thế này đâm ra rước vào mình các thiệt hại môi trường và kinh tế to lớn, lâu dài chỉ để tránh được một tác hại trước mắt mà có thể giải quyết bằng hành động hữu hiệu thực tế. Phải kiếm được phương thức tối ưu hơn để đi theo hướng khả quan này nhưng chắc phải lâu dài chứ không dễ là lúc này.

– Trong thay thế bằng sản phẩm bao bì chất liệu khác, không phải nhựa: Người ta vẫn thấy ở nó cái ý nghĩa thực chất không khác là “vũ như cẩn” như tình trạng bao bì chứa đựng, bảo quản thời trước những ngày đồ nhựa lên ngôi, tương tự như một bước lùi đời sống để “quay về với tự nhiên”, “tìm lại quá khứ” cho nó tiện, nó lành…

Kiểu sống cần bền vững chứ không cần tiện ích này giống như người ta đang giải tỏa lại bao nhiêu công trình để khôi phục những hồ chứa, kênh rạch đã san lấp mặt bằng xây dựng trước đây mà thoát nước đô thị khi nước ngập đã thành vấn nạn thời sự, vừa tốn kém, vừa lẩm cẩm thay vì phải có chủ trương phương án để quy hoạch, kiểm soát, xử lý.

Chưa kể vấn đề cực kỳ quan trọng, đặc thù là có rất nhiều sản phẩm nhựa dùng một lần như chai nhựa vaccine, trụ sinh, chai đựng dung dịch tiêm truyền, nhất là bao bì rút chân không… không thể thay thế được bằng chai thủy tinh, bao bì kim loại, có giá thành cao, khó vận chuyển, bảo quản và khi sản xuất, xử lý, vừa khó định hình vừa có tác động môi trường còn lớn hơn chai nhựa.

LỰA CHỌN CON ĐƯỜNG BỀN VỮNG – HÀNH VI CỦA CHÚNG TA: TRIỆT ĐỂ PHÂN LOẠI RÁC ĐẦU NGUỒN

Trên con đường tìm kiếm một sản phẩm bao bì thay thế nhựa bằng chất liệu khác nhưng vẫn phải bảo đảm các tính chất ưu việt mọi mặt như nhựa hiện nay đang được một số doanh nghiệp thực hiện và quảng bá sản phẩm.

Thực tế hiện nay đã có những đơn vị đã sản xuất được các sản phẩm bao bì nhựa sinh học từ nguyên liệu PHA (Poly-Hydroxy-Alkanoates), là các polyesters được sản xuất trong tự nhiên bởi nhiều vi sinh vật, bao gồm cả quá trình lên men vi khuẩn của đường hoặc lipid với hơn 150 monomer khác nhau có thể được kết hợp trong dòng chất liệu này mang tính chất cực kỳ khác nhau với lý tính dẻo, đàn hồi, ở điểm nóng chảy từ 40 đến 180°C.

Các tính chất cơ học và tính tương thích sinh học của PHA cũng có thể được thay đổi bằng cách trộn, sửa đổi bề mặt hoặc kết hợp PHA với các polymer, enzyme và vật liệu vô cơ khác, cho phép ứng dụng rộng hơn.Cuối cùng là sản phẩm PHA hoàn toàn có khả năng phân hủy sinh học -compostable 100%. Không bàn cãi gì: Đây là sản phẩm tối ưu!

Trở ngại duy nhất để phổ biến đại chúng sản phẩm này vẫn là giá thành sản xuất cao do công nghệ sinh hóa phức tạp và nguồn nguyên liệu chế phẩm PHA với quy mô công nghiệp. Để bao bì Nhựa sinh học không gây ô nhiễm đi vào đời sống thay thế nhựa truyền thống với cùng các tính chất tiện dụng, kinh tế, đa dạng là một quá trình không hề dễ dàng và nhanh chóng.

Chính vì thế, ta phải đặt lại trọng tâm của vấn đề giải quyết ô nhiễm nhựa để tìm hướng đi khả thi nhất cho xã hội sản xuất và tiêu dùng của mình.

Liệu ta có cần, có nên, có phải bằng mọi cách để chống bao bì nhựa không (dĩ nhiên không phải là CHỐNG NHỰA rồi). Khi đang lên án Nhựa tức ta đang phủ nhận vai trò tích cực vốn có của nó mà công năng “ngoại phạm” đó đã bị tiêu cực hóa một cách vô lý do hành vi xả thải bừa bãi của con người chứ không phải do các thuộc tính của Nhựa.

Do vậy, thay vì dồn sức vào nghiên cứu phát triển để mau chóng đưa nhựa sinh học vào thay thế, vừa tốn kém vừa không lường trước được các hệ lụy, ta có thể dành toàn lực tập trung cho hoạt động giám sát quản lý thải nhựa, năng lực thu gom tái chế, công nghệ xử lý và quan trọng hơn hết là chấm dứt xả rác bừa bãi và phải phân loại rác từ nguồn. Làm được điều này, tức là thực hiện được việc phân loại rác đầu nguồn, thì không riêng gì Nhựa, ta giải quyết được triệt để vấn nạn ô nhiễm chất thải và còn thu hồi được nhiều nhóm nguyên liệu tái sinh cho sản xuất.

LÊ HÙNG