Từ những năm 1990 trở về trước, có dịp qua Ninh Thuận vào dịp cận Tết, lữ khách sẽ phải sững sờ. Hai bên đường thiên lý Bắc – Nam, nhất là đoạn qua Cà Ná núi thò chân ra biển, bạt ngàn là một rừng mai vàng rực.
Cà Ná, Quán Thẻ, Chà Bang ở phía Nam rồi Cà Đú, Vĩnh Hy ở phía Bắc vùng đất Panduranga xưa đều có mai núi, mai đá. Nhưng mai Cà Ná vẫn đặc biệt hơn cả: mỗi bông mai luôn chẵn 12 đến 16 cánh, xếp đều hai lớp 6 đến 8 cánh chồng nhau, vàng rực rỡ.
Hoa mai phủ vàng lên kinh thành Virapura (Hùng Tráng thành), tạo nên một hồi quang ký ức nhiều thế kỷ, ướp đẫm bao nhiêu văn chương thi họa…
Giờ thì kinh thành xưa đã là hồi ức, hoàng mai, bạch mai đều biệt bóng. Còn chăng chỉ đá núi trơ gan, trong nắng Chàm nhìn hoa cả mắt.
Khoảng chục năm nay, mỗi lần về Phan Rang đón Tết, tôi đều đau đáu một giấc mơ viển vông: hồi sinh lại những rừng mai Panduranga bạt ngàn vàng rực. Nhưng bất khả. Tốc độ sa mạc hóa đang diễn ra rất nhanh, biến phần thung lũng có quốc lộ 1 chạy qua, sát vùng đồi núi Ninh Thuận thành hoang mạc. Không có loài cây nào khả dĩ chống chọi nổi với cái nắng nóng khốc liệt của vùng đất có khi 16 tháng trời không một giọt mưa (2007). Thảm thực bì bản địa gần như đã thành cát bụi. Những mạch nước hiếm hoi trong các rừng chồi tạp khi xưa mà tôi từng biết giờ đều biến mất. Đất tróc vảy rồi thành bụi, để lại một lớp sỏi vụn không dưỡng chất… Trong khi đó, một gã đọc sách như tôi thì chẳng có mấy hiểu biết về địa chất, địa lý hay cây cỏ… Giấc mơ hoa như đá sỏi Panduranga, hóa cát và lọt trôi dần qua những kẽ tay.
Vì điều này, tôi đã rất mừng khi đọc được thông tin từ chuyên gia dự báo báo lũ Huy Nguyễn, rằng anh và các bạn trong nhóm Quỹ Sống đang nghiên cứu và thực nghiệm việc tái tạo màu xanh, tiến tới phủ xanh đồi trọc, hồi sinh rừng và thảm thực vật cho Ninh Thuận.
Chương trình của nhóm có hai hoạt động chính. Một là hoạt động trồng rừng có sự tham gia của người dân bản địa và Ban quản lý (BQL) bảo tồn rừng. Hai là hoạt động văn hóa kết hợp trồng rừng có sự tham gia của người bên ngoài Ninh Thuận.
Mục đích của họ là tạo thảm thực vật trước sau đó mới đưa cây thân gỗ vào. Nhưng vì dê cừu chăn thả của người dân ăn tất, đe dọa sẽ gặm mọi thứ nên họ dự định sẽ phải trồng cây thân gỗ vượt tán kèm phủ thảm thực vật sát đất đồng lúc. Trước mắt, năm 2021, nhóm Quỹ Sống dự định làm thử nghiệm 10 ha, trồng khoảng 20.000 cây thân gỗ, chủ yếu là cây Neem và cây Thanh Thất.
Huy Nguyen cho biết: “Cây Thanh Thất đã được thử nghiệm bởi BQL bảo vệ rừng rồi nên chúng em tự tin trồng được”. Còn cây Neem, vốn là cây ngoại lai, giống như cây Sầu Đâu, lâu nay đã chứng tỏ là cây “vô địch” chịu hạn, có thể phát triển rất tốt trên vùng đất khô cằn Ninh Thuận. Tuy nhiên, loài cây này, cho đến nay vẫn chưa thấy đem lại nguồn lợi đáng kể nào, ngoại trừ việc tạo mảng xanh. Cây khá lớn, nhưng không lấy gỗ được. Làm củi cũng không. Lá của nó đắng, độc, dê cừu không ăn. Hơn nữa, dưới tán cây Neem thì không có thảm thực vật hay loài cây thân gỗ bản địa nào có thể cộng sinh được cả. Trồng Neem không giải quyết được bài toán giữ đất, chống sa mạc hóa.
Chia sẻ với Huy Nguyễn và nhóm Quỹ Sống, tôi nghĩ cây Dẹp bản địa có thể là một giải pháp khả thi. Cây Dẹp còn có nhiều tên gọi khác như Keo Dậu, Bình Linh, Trần Táo, Táo Nhơn, Bọ Chét, Keo Giun… Nó có tên khoa học là Leucaena Leucocephala (Lam.) de Wit; họ Đậu (Fabaceae), bộ Đậu (Fabales), sinh trưởng ở vùng nhiệt đới. Ở Ninh Thuận và nhiều vùng nông thôn khác, cây thường được trồng làm hàng rào. Tán cây rộng, vỏ cây màu xám. Lá thuộc dạng lá kép lông chim 2 lần chẵn, trên cuống lá cấp 1 có các tuyến hình chậu (một đặc điểm điển hình thuộc phân họ trinh nữ). Hoa tự đầu trạng, tràng hoa màu trắng. Quả tạo thành chùm. Hạt khi xanh có thể ăn được và thường dùng làm thuốc trục giun (hồi nhỏ tôi ăn hoài, mỗi lần luộc cả nồi), khi quả chín, hạt chuyển màu nâu đen.
Trang Wikipedia ghi nhận: “Nó cũng là loài cây rất hiệu quả trong việc cố định đạm, với khối lượng lớn hơn 500 kg/ha mỗi năm. Quả và lá keo dậu có thể dùng làm thức ăn phụ cho gia súc. Do khả năng sinh thái có thể tái sinh hạt rất tốt nên người ta thường sử dụng keo dậu làm một loài cây tiên phong phục hồi rừng. Hạt keo dậu sẽ được gieo vãi trên đất mất tính chất đất rừng, keo dậu nảy mầm và sẽ cải tạo dần tính chất đất ở đây, tạo hoàn cảnh cho các loài cây gỗ khác có thể sinh trưởng […] Keo dậu sinh trưởng tốt trên đất thoát nước, ít chua, có thể thích ứng với đất mặn vừa ven biển. Keo dậu chịu khô hạn rất tốt nhưng không chịu úng đặc biệt là khi còn non”.
Tất cả các đặc tính được tài liệu mô tả chứng tỏ cây Dẹp (Keo Dậu) rất thích hợp để thành loài cây bản địa tạo mảng xanh cho việc hồi sinh thảm thực vật ở Ninh Thuận.
Những năm 1980 – 1990, hạt Dẹp khô được người dân Ninh Thuận tự kiếm, sử dụng nhiều để ủ giá (cọng dài, nhỏ, dai) thay thế đậu xanh, đậu đen có giá khá đắt. Điều này chứng tỏ Keo Dậu dễ nảy mầm. Hạt Keo Dậu dễ thu gom với số lượng lớn để có thể làm nguồn bom hạt rải lên đồi núi trọc, đất hoang vào đầu mùa mưa.
Trồng Keo Dậu, chắc chắn dê cừu sẽ có món khoái khẩu. Tuy nhiên, cây thân gỗ, tái sinh chồi, lá nhanh nên nếu bảo vệ tốt thì điều này cũng không đáng ngại lắm. Ở các hàng rào, bờ bụi, khi loài cây này đã đứng chân thì các loài dây leo như lạc tiên, bình bát, hay loài hoa ngũ sắc… cũng rất dễ cộng sinh và phát triển theo.
Đáng mừng, khi tôi chuyển thông tin và dè dặt đề xuất, Huy Nguyễn và nhóm của anh đều khá quan tâm. Huy Nguyễn nhắn lại: “Em đã chuyển góp ý của anh cho chuyên gia lâm nghiệp của Quỹ Sống. Anh ấy sẽ thảo luận cùng người dân và cán bộ phụ trách trồng rừng địa phương để tìm cách thử nghiệm”.
Hy vọng rằng, với sự thích hợp và tốc độ phát triển nhanh của loài cây bản địa này, cơ hội hồi sinh thảm thực vật tiên phong cho Ninh Thuận sẽ gần hơn. Và từ đó, những nguồn gen bản địa, những loài cây phù hợp khác cũng sẽ có cơ hội sinh sôi, trả lại màu xanh, thảm thực vật, rừng… cho dải đồng bằng Panduranga bớt đi nắng khét. Biết đâu, một ngày không xa nữa, đi qua Ninh Thuận vào mùa Tết, rừng mai rưng rưng của tôi lại bung vàng rực khiến khách lữ hành xiêu đổ, người đi qua mà tâm hồn còn ở lại…
GS-TS Trần Hồng Quân (Nguyên Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo)
